ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 17، شماره 4، تیر 1403 ، شماره پی در پی 98

بررسی تأثیرپذیری جامی از عطار با محوریت انسان کامل

صفحه (295 - 314)
عالیه اکبری (نویسنده مسئول)، عطاالله کوپال
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1402
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1402

چکیده

زمینه و هدف: شناخت انسان کامل از موضوعات پر دغدغه ای است که از دیرباز در طول تاریخ تفکر بشر، مورد بحث و بررسی بوده است. در این میان اندیشمندان و صاحب نظران بر اساس جهان بینی و تلقی خود از انسان و خدا به تبیین مفهوم انسان کامل پرداخته اند. بازتاب این اندیشه در حوزه ادبیات عرفانی با توجه به جهان بینی منحصر به فرد عرفا، رنگ و رویی خاص به خود گرفته است. آن چه ضرورت پژوهش حاضر را ایجاب میکند، درک نگاه عطار و جامی نسبت به انسان و به تبع آن کشف ساختار و جهان بینی عطار و جامی است. عطار و به تبعیت از وی، جامی به انسان، نگاهی فراتر از جسمیت مادی دارند و معتقدند انسان با فنا در همین دنیا می تواند به بقای معبود برسد.

روش مطالعه: در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی اشعار عطار نیشابوری و عبدالرحمان جامی به لحاظ نمودهای انسان کامل بررسی شده است. روش گردآوری اطلاعات کتابخانه ای است و نمونه های مورد بررسی، اشعار عطار و جامی است که از دیوان شعر آنها برگزیده شده است.

یافته ها: در آثار عطار نمود و جلوه انسان کامل مبتنی بر حقیقت محمدیه است. عطار به مسئله انسان کامل بودن حضرت محمد(ص) توجه ویژه کرده است و آن حضرت را در برترین مراتب کمالات وجودی و عقلی و روحی و مادی تصویر کرده است. از سوی دیگر، جامی از شاعران مقلد است که به خوبی آثار پیشینیان را مطالعه کرده است، با عطار و آثار او نیز آشنایی دارد، وی عطار را یکی از شاعران برجسته معرفی میکند که در قلۀ رفیع عرفان است. او نیز به پیروی از عطار، انسان کامل را مظهر تمام اسماء و صفات خدا و در نتیجه، خلیفۀ او بر زمین میداند و در دنباله مسیری که عطار پیموده است، ردپای انسان کامل را در هر یک از دفترهای شعر خود پی‌گرفته است.

نتیجه گیری: ضرورت شناخت مراتب کمال انسان و تعالی بشر در همۀ ادیان الهی و غیر الهی به وضوح آشکار است و توجه به انسان کامل و کوشش در جهت دستیابی به این جایگاهدر نزد همه متفکران، با شدت و حدت دنبال میشود. عطار و جامی در وصف کمال انسان، مقام انسان های عارف را به مقام انسان کامل تعبیر می کنند، هر دو انسان کامل را کسی می‌دانند که به مقام فنا در حضرت حق متّصف شده و مظهر تمام اسماء و صفات الهی گشته باشد.

کلمات کلیدی
عرفان , انسان کامل , عطار نیشابوری , جامی

• قرآن کریم، ترجمه الهی قمشه ای.
• ارسطو. (1381). اخلاق نیکو ماخوس. ترجمه ابوالقاسم پور حسینی. تهران: چ 2، انتشارات دانشگاه تهران.
• بخیرنیا، م.ا(1352). سیری در شعر جامی. تهران: ابرویز.
• جامی، عبدالرحمن بن احمد.(1394). دیوان جامی. مقدمه و تصحیح محمد روشن. تهران: نگاه.
• جامی، عبد الرحمن، بن احمد(1368). هفت اورنگ. مقدمه و تصحیح مدرس گیلانی آقا مرتضی. انتشارات سعدی
• جعفری، محمد تقی.(1386). آفرینش و انسان. بی نا، انتشارات دارالتبیلغ اسلامی.
• حجازی، بهجت السادات.(1383). انسان کامل در نگاه عطار. مشهد: ایوار.
• خلیفه، عبدالحکیم.(1375). عرفان مولوی. ترجمه احمدمحمدی. تهران:علمی فرهنگی.
• دانش پژوه، منوچهر.(1388). نقد روان جامی(مروری بر زندگی و آثار نورالدین عبدالرحمان جامی). زیر نظر علیرضا مختارپور قهرودی. تهران: همشهری.
• رضوانی، محسن.(1389). سیری در عوالم هستی از مسیر قرآن. عرفان و برهان. قم: میثم تمار.
• سجادی، ضیاءالدین.(1360). انسان در قرآن. تهران: بنیاد قرآن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا.(1380). زبور فارسی(نگاهی به زندگی و غزلهای عطار). تهران: آگاه.
• عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم.( 1386) مختارنامه. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
• ـــــــــــ.( 1386). مصیبت نامه. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن
• ــــــــــــــ .(1384). تذکره الاولیاء. از روی نسخه رنولد الن نیکلسون. به کوشش ا. توکلی. چ نهم. تهران: بهزاد.
• ــــــــــــــ .(1385). منطق الطیر. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی.تهران: سخن.
• ــــــــــــــ .(1388).اسرارنامه. مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.
• ــــــــــــــ .(1390). دیوان عطار. به تصحیح سعید نفیسی. تهران: فرهنگسرای میردشتی.
• فروزانفر، بدیع الزمان.(1389). شیخ فریدالدین عطار نیشابوری. شرح احوال و آثار او. تهران: معین.
• کریمیان، نادر.(1374). کتاب شناسی عطار نیشابوری. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
• مدرسی، فاطمه.(1382). سی مرغ در آئیینه سیمرغ (گزیدۀ منطق الطیر عطار). ارومیه: موسسۀ انتشاراتی حسینی اصل.
• نیکلسون، رینولد آلن.(1358). تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا. ترجمۀ محمد رضا شفیعی کدکنی. تهران: توس.
• مقالات
• اخوان اقدم، ندا. شریفیان، فریبا (1399). مفهوم«رنج»در کیش زردشتی و مسیحیت:رویکردی مقایسه‏‎ای بر پایۀ متون پهلوی و عهد جدید.پژوهش‎های ادیانی. سال هشتم. شماره پانزدهم.: 105-121.
• اسدی گرمارودی، محمد. عزیزی، بابک.(سال دوم. تبیین مراتب انسان کامل در اندیشه عزیزالدین نسفی.دوفصلنامۀ پژوهشنامۀ عرفان.سال دوم شماره 4.
• اعوانی، غلامرضا. دادبه، علی اصغر، بادنج حسین.(1389). انسان کامل به روایت ابن عربی. فصلنامۀ اندیشۀ دینی دانشگاه شیراز. پیاپی.صص135-160.
• افراسیاب پور، علی اکبر. ولی پور چهارده چریک، فلور.(1396). نگرشی عرفانی به هستی‌شناسی امام علی(ع). فصلنامه عرفان اسلامی، ش 51، صص 147ـ 161.
• پیرانی منصور.(1398). چرخش فرهنگی عنصر یونانی در ادبیات. ایرانی بررسی بیش متنی حضور دیوژن در ادبیات ایران با رویکرد ادبیات تطبیقی.پژوهشنامۀ نقد ادبی و بلاغت. سال نهم. شمارۀ 2.
• زمردی، حمیرا. و نظری، زهرا.(1388). سیر اندیشه ولایت در تصوف اسلامی بر پایۀ امهات کتب صوفیه. فصل نامۀ ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، سال اول، ش1.صص 89 ـ 119.
• شه بخش، آمنه.(1388). شناخت و تبیین انسان کامل در حوزۀ عرفان عملی. فصلنامۀ تخصصی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد مشهد. ش 24 .صص130ـ.174
• قاسمی، شهین.(1394). انسان آرمانی در اندیشه عطار نیشابوری با رویکرد به عرفان اسلامی. فصلنامه تخصصی عرفان اسلامی دانشگاه آزاد زنجان. دوره 11 - شماره 44 - شماره پیاپی 44.
• محمدیان، عباس. فاضل، سهراب. رسولی گروی، فخری.(1391). انسان کامل از دیدگاه جامی و ابن عربی. نشریه پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی. سال بیستم. دوره جدید.شماره 17 .صص71ـ 89.